CẦN THƠ, Việt Nam (NV) – Đồng bằng sông Cửu Long đang bị biến dạng do sạt lở nghiêm trọng cả ở bờ sông lẫn bờ biển, song hoạt động khai thác cát chưa ngưng, dù đó là nguyên nhân chính dẫn tới thảm họa.
Ông Lê Anh Tuấn, viện phó Viện Nghiên Cứu Biến Đổi Khí Hậu của trường Đại Học Cần Thơ, mới lên tiếng cảnh báo thêm một lần nữa rằng, dưới đáy sông Mekong (đến Việt Nam thì tách thành hai nhánh là sông Tiền và sông Hậu trước khi đổ ra biển) có rất nhiều hố có vai trò như những điểm trữ sỏi cát. Nếu tiếp tục khai thác cát, các hố này sẽ sâu hơn và sạt lở sẽ càng ngày càng nghiêm trọng.
Theo tường thuật của tờ Tuổi Trẻ, tại hội thảo bàn về nông nghiệp trong bối cảnh lũ và phù sa ở đồng bằng sông Cửu Long không còn như trước, diễn ra ở trường Đại Học An Giang, ông Tuấn nói thêm, khai thác cát không chỉ làm sạt lở gia tăng mà còn làm nhiều loại thủy sản đặc biệt như cá hô, cá tra dầu, cá heo nước ngọt… mất nơi trú ẩn.
Đáng ngại là hoạt động khai thác cát diễn ra ồ ạt trên diện rộng trong bối cảnh cát, sỏi, phù sa từ thượng nguồn đổ về hạ du sông Mekong giảm liên tục. Trong 20 năm vừa qua, tổng lượng chất rắn lơ lửng trong nước, góp phần bồi đắp châu thổ sông Mekong đoạn chảy qua Việt Nam đã giảm 46% so với trước.
Cách nay 10 ngày, Hội Thủy Lợi Việt Nam từng đưa ra cảnh báo tương tự tại một hội thảo bàn về lũ lụt, ngập úng và sạt lở đất ở đồng bằng sông Cửu Long, diễn ra ở Sài Gòn.
Theo các chuyên gia thì sạt lở diễn ra một cách bất thường trên toàn bộ đồng bằng sông Cửu Long. Chẳng hạn đoạn sông Tiền chảy ngang tỉnh Đồng Tháp có chiều dài khoảng 123 cây số thì sạt lở xảy ra tại 101 cây số bờ sông. Trong 11 năm từ 2005 đến 2016, nước cuốn trôi 300 hécta bờ sông Tiền, gây ra thiệt hại khoảng 320 tỷ đồng (khoảng $1.4 triệu).
Sông Hậu cũng đang trong tình trạng tương tự, đặc biệt là tại đoạn sông Hậu chảy ngang tỉnh An Giang. Sạt lở không chỉ diễn ra ở bờ hai nhánh chính của sông Mekong đoạn chảy qua Việt Nam mà còn xuất hiện ở các kênh rạch thuộc các tỉnh Cần Thơ, Vĩnh Long, bờ biển thuộc các tỉnh Bến Tre, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Kiên Giang, Cà Mau.
Hồi trung tuần Tháng Năm, Bộ Nông Nghiệp-Phát Triển Nông Thôn loan báo, tại đồng bằng sông Cửu Long có 393 điểm sạt lở nặng, tổng chiều dài là 581 cây số bờ sông, bờ biển. Về mức độ nghiêm trọng, đối với bờ biển, nặng nhất là Cà Mau (có 109 cây số liên tục sạt lở chưa thể ngăn chặn), kế đó là Tiền Giang (77 cây số), Trà Vinh (74 cây số), đối với bờ sông, An Giang dẫn đầu về mức độ nghiêm trọng (có 51 điểm sạt lở trên chiều dài 69 cây số).
Cũng đến thời điểm vừa kể, bộ này mới chính thức nhìn nhận nguyên nhân vốn đã được các chuyên gia cảnh báo từ lâu. Sạt lở nghiêm trọng là vì (1) các kế hoạch phát triển hạ tầng thiếu viễn kiến, (2) khai thác cát quá mức, (3) khai thác nước ngầm quá mức, (4) khai thác rừng ven biển quá mức. Những yếu tố này làm cả cả bề mặt kênh, rạch, bờ sông, bờ biển lẫn bị cấu trúc địa tầng bị biến dạng, cộng thêm với yếu tố đồng bằng sông Cửu Long bị mất cân bằng về bùn, cát nên sạt lở diễn ra tràn lan.
Cần nhắc lại rằng, theo một thống kê do Tổng Cục Hải Quan thực hiện, chỉ trong ba năm, từ 2007 đến 2009, chính quyền Việt Nam đã cho phép moi 24 triệu khối cát từ hệ thống sông rạch của đồng bằng sông Cửu Long để xuất cảng.
Do dân chúng và các chuyên gia phản ứng dữ dội, chính quyền quyết định ngưng moi cát từ hệ thống sông rạch để xuất cảng nhưng lại cấp giấy phép tận thu “cát nhiễm mặn” (cát biển) ở các “dự án khai thông luồng lạch” để bù vào. Chỉ từ 2013 đến cuối năm 2016, Việt Nam đã xuất cảng 43 triệu khối “cát nhiễm mặn” sang Singapore và công quỹ gần như không thu được đồng nào.
Đáng chú ý là dù khai thác cát khiến bờ sông, bờ biển bị sạt lở nghiêm trọng, song chính quyền nhiều địa phương ở đồng bằng sông Cửu Long vẫn tiếp tục cho một số doanh nghiệp khai thác cát để cung cấp trong nội địa.
Theo báo Tuổi Trẻ, hồi hạ tuần Tháng Năm vừa qua, dân chúng các xã Phú Thành, huyện Trà Ôn và Mỹ Hòa, thị xã Bình Minh, cùng thuộc tỉnh Vĩnh Long đã tập hợp xuồng, ghe, gom góp tiền bạc để mua xăng dầu, thực phẩm, cắt cử người trực, ngăn hợp tác xã khai thác cát Tân Bình Minh múc cát tại đoạn sông Hậu chạy ngang khu vực này.
Hợp tác xã này do ông Trần Vĩnh Hạ, cựu phó chủ tịch huyện Bình Minh (nay là thị xã Bình Minh) điều hành. Hoạt động của hợp tác xã này đã làm hàng trăm công đất ở cồn Công sụp xuống sông, vườn tược, ao cá, thậm chí các con đê nhằm ngăn sạt lở do dân chúng tự bồi đắp cũng bị xóa sổ.
Năm ngoái, do phản ứng của dân chúng và tác động của báo giới, hợp tác xã này tạm ngưng hoạt động nhưng đến ngày 27 Tháng Năm vừa qua thì được phép hoạt động trở lại.
Chỉ đến khi mâu thuẫn giữa hai bên (dân chúng địa phương và hợp tác xã) lên tới đỉnh – có thể đổ máu, chính quyền tỉnh Vĩnh Long mới yêu cầu hợp tác xã tạm ngưng hoạt động thêm một lần nữa.
Ngày 28 Tháng Sáu, tiếp xúc với cử tri thành phố Cần Thơ, bà Nguyễn Thị Kim Ngân, chủ tịch Quốc Hội, chính thức tuyên bố chỉ cấm khai thác cát trái phép chứ không cấm khai thác cát! (G.Đ)