Ông bạn tôi quả quyết: “Muốn hỏi thăm về người Việt tại một địa phương nào, cứ vào bất cứ tiệm nail nào mà hỏi. Bảo đảm 90% tiệm là của người Việt.”
Tôi nghĩ ông bạn tôi nói không ngoa. Có lần tôi qua chơi Plattsburg, một thị trấn nho nhỏ nằm gần biên giới Canada, thuộc tiểu bang New York, thấy một tiệm nail, vào hỏi thăm, y chang là “Mít ta.” Ngay tại Montreal, tiệm nail hầu như đều do con rồng cháu tiên cầm trịch…
Tôi có một ông bạn già, rất nhạy bén với thương trường, từ Việt Nam qua Canada, ông xoay nhiều nghề, nghề nào cũng thành công. Qua Canada, ông ngửi thấy nghề nail, xua con cái học nghề, làm thợ một thời gian rồi bỏ vốn làm chủ, cô nào cũng trúng hết. Trong một lần qua California, tôi được một bà bạn làm chủ nhiều tiệm nail mời tới nhà. Nhà to đùng, cửa sắt bấm điện chạy lung tung trước nhà. Trong nhà bể cá nằm từ phòng khách tới garage, nuôi rặt một giống cá rồng đủ màu. Chủ nhà cho biết giá mỗi con từ vài ngàn tới cả chục ngàn.
Vài chiếc xe loại xịn đậu trong sân khẳng định cái túi tiền không nhỏ của chủ nhân. Hình như ai dính vào nghề nail đều khá giả.
Trước năm 1975, nghề nail tại Mỹ trị giá khoảng 8 tỷ đô do người Mỹ, người Hoa và người Đại Hàn nắm giữ. Nhưng chỉ trong hai thập niên, người Việt đã làm… cách mạng, lật đổ thị phần này. Người cầm đầu cuộc cách mạng này lại là một người Mỹ: Nữ minh tinh Tippi Hedren. Bà này tôi biết từ khi tôi còn ở Việt Nam nhưng chỉ thấy bóng trên màn ảnh. Chắc nhiều người trong chúng ta đều đã hồi hộp theo dõi bà trong cuốn phim nghẹt thở “The Birds” của đạo điễn “nhát ma” Hitchcock. Coi phim của ông này thiệt toát mồ hôi nhưng thiệt đã. Cứ như ăn ớt. Cay thì cay nhưng vẫn khoái ăn.
Năm 1975, khi làn sóng đầu tiên của người Việt di tản qua Mỹ, bà Tippi Hedren là một thành viên trong phong trào thiện nguyện Food for the Hungry. Bà Hedren tới thăm, nhận thấy nhu cầu tìm việc cho các phụ nữ Việt xơ xác chạy loạn là ưu tiên số một. Bà nghĩ nghề may và nghề đánh máy thích hợp với họ. Nhưng sau cuộc thử nghiệm bà thấy may vá đòi hỏi khéo léo và kiên trì không dễ làm, đánh máy cần phải biết tiếng Anh. Trong lúc đi coi các mẫu may và văn bản đánh máy của những phụ nữ tị nạn, bà thấy các bà các cô nhìn chăm chăm vào móng tay bà.
Bà Lê Đồng Thị Thuần, một trong những người có mặt vào thời điểm đó kể lại: “Nhóm chúng tôi đứng gần bà ấy và nói với nhau khen móng tay của bà rất đẹp. Tôi nhìn vào mắt Hedren và biết bà ấy đang suy nghĩ điều gì đó. Rồi bà ấy nói: ‘À, có lẽ các chị nên học nghề làm móng tay’”. Vậy là bà đã… ngộ ra.
Khi họ thích thú điều gì, họ sẽ chú tâm và chịu khó làm giỏi chuyện đó. Bà tạo điều kiện cho một số người trong trại tỵ nạn ở Bắc California theo học nghề làm móng. Bà gửi họ tới học nghề tại một trường thẩm mỹ. Bà Thuần nhớ lại những ngày ban sơ đó. Khi đó họ đang ngụ tại trại tỵ nạn Hope Village ở Weimar, Bắc California, cách Sacramento khoảng 45 dặm. Cả trại có khoảng 600 người Việt tỵ nạn.
Bà Tippi lui tới trại hàng tuần, khi một mình, khi cùng với nữ tài tử Kiều Chinh. Nhóm 20 người đầu tiên đi học nghề nail phải học mỗi tuần năm ngày. Họ đi xe của trại hoặc xe của những người địa phương tình nguyện chở họ tới trường thẩm mỹ Citrus Heights nằm gần Sacramento. Họ học suốt ngày. Các ông chồng ở nhà lo trông giữ con cái. Khi học đủ 350 giờ, họ được đưa đi thi. Tất cả 20 người đều đậu.
Sau khi hoàn tất khóa học, bà Tippi Hedren giúp họ kiếm việc làm. Chúng ta tiếp tục theo bước chân nhân ái của bà Tippi với gia đình bà Thuần như một trường hợp điển hình. Khi bà Thuần cùng chồng, Trung tá Không quân Lại Quốc Trang, và ba con nhỏ rời trại về định cư tại Santa Monica dưới sự bảo lãnh của nhà thờ St. Augustin By The Sea. Họ được ở trong một apartment hai phòng ngủ. Khi đã an cư, bà Thuần liên lạc ngay với bà Tippi theo lời dặn của bà.
Bà Thuần kể lại: “Lập tức bà Tippi tìm đến thăm gia đình mình. Nhà hai phòng ngủ, một phòng tắm, trẻ con chạy quanh ồn ào náo nhiệt. Bà Tippi bảo mình làm thử móng cho bà coi”. Bà Thuần đã làm xong trong vòng một tiếng. Bà Tippi hài lòng và hứa ngày hôm sau sẽ dẫn đi xin việc. Hôm sau, giữ đúng lời hứa, bà Tippi dẫn bà Thuần tới xin việc tại một salon ở Brentwood. Chủ nhân đã có đủ ba thợ nhưng nể bà Tippi nên vẫn nhận bà Thuần vào làm. Bà Thuần đã làm tới 10 năm tại tiệm này “vì đây là việc bà Tippi đã giới thiệu cho mình nên mình muốn giữ và hãnh diện về nó”.
Năm 1978, một người bạn của gia đình bà Thuần là ông Nguyễn Diễm, nguyên sĩ quan Hải quân, tới thăm bà Thuần tại nơi làm việc. Ông đang làm nghề điện tử nhưng có đầu óc kinh doanh. Quan sát việc bà Thuần làm, ông cùng vợ liền đi học về thẩm mỹ. Sau một thời gian hành nghề, họ quyết định mở trường dạy thẩm mỹ. Trường mang tên Advance Beauty College, trường thẩm mỹ đầu tiên do người Việt thành lập ở Nam California. Một thời gian sau, trường phát triển thành hai trụ sở, một ở Garden Grove và một ở Laguna Hills. Tới nay trường đã đào tạo được 25 ngàn thợ, phần lớn về nghề làm móng. Theo chân trường Advance Beauty College, các trường thẩm mỹ do người Việt thành lập phát triển như nấm mùa mưa.
Nhiều người Việt đã trở thành triệu phú nhờ nghề nail. Tỷ phú có Charlie Tôn Quý, tên Việt đầy đủ là Tôn Thất Khương Quý. Năm 1986, sau khi học xong lớp 8 tại Việt Nam, anh qua Mỹ một mình, định cư tại tiểu bang Lousiana khi mới 14 tuổi. Năm 1995, anh tốt nghiệp kỹ sư hóa học. Anh lập gia đình và bước vào thương trường với số vốn nhỏ nhoi. Vợ anh làm nail nên anh nảy ra ý định mở tiệm cung cấp linh kiện và hóa chất cho các tiệm nail.
Hai năm sau, nhân một lần đi mua sắm tại Walmart, anh quan sát và nhận thấy khoảng 70% khách hàng của Walmart là phụ nữ. Anh nảy ra ý định thành lập các tiệm nail ngay bên trong cửa hàng Walmart. Anh thương thuyết với Walmart thành công và các tiệm Regal Nails ngày một phát triển. Tính tới nay đã có tới 1,200 tiệm. Theo anh Charlie Tôn Quý, thị trường nail tại Mỹ đạt khoảng 6 tỷ đô mỗi năm, tại Âu châu và Úc châu khoảng 1 tỷ rưỡi. Mục tiêu anh muốn đạt trong 10 năm tới là 20% thị phần! Doanh thu mỗi năm hiện nay của hệ thống Regal Nails đã lên tới 450 triệu đô.
Từ hai chục người tốt nghiệp đầu tiên, con số người thạo nghề tăng lên theo nhịp độ chóng mặt. Họ tỏa ra hành nghề khắp nước Mỹ, nâng cấp thẩm mỹ, cải tiến quy trình làm việc và… phá giá! Từ 50 đô xuống còn 20 đô. Trước đây chỉ có những người giầu có mới có đủ tiền làm nail, giờ những người trung lưu khác cũng có thể hiên ngang bước vào tiệm. Nghề nail bùng phát và chỉ trong 20 năm, từ 1975 tới 1995, người Việt đã thống lãnh thị trường với tay nghề vững chắc và tinh xảo của những người tỵ nạn.
Các chủ tiệm nail người Mỹ và các sắc dân khác mất thị phần nên đã liên minh tấn công kể cả dùng ngón đòn kỳ thị chủng tộc. Nhưng thành trì của người Việt vẫn vững chắc. Sau bốn thập niên kể từ năm 1975, 51% thợ nail ở Mỹ là người Việt. Đặc biệt ở California, thủ đô của người Việt tỵ nạn, tỷ lệ lên tới 80%! Nhiều người Việt đã có những sáng chế đáng kể để cải tiến nghề nail, từ phẩm chất sơn móng tay cho tới các dụng cụ hành nghề.
Từ một nghề không có chi vẻ vang, người Việt tỵ nạn làm nail đã cung ứng tiền bạc cho các thế hệ sau theo học các ngành khoa học, kỹ thuật với biết bao người trẻ tuổi đạt được các học vị cao nhất trong các trường đại học Mỹ. Thế hệ trẻ lớn lên và thành công trong xã hội nhờ sự cặm cụi của những bậc cha mẹ vất vả với nghề nail đã tri ân những hy sinh của thế hệ tỵ nạn thứ nhất.
Dù sao, nghề làm nail ngày nay được coi là nghề ruột của người Việt tại hải ngoại. Đã có một cuốn phim tài liệu dài 60 phút mang tên “Nailed It” do đạo diễn Adele Free Phạm ở New York thực hiện. Cô Adele Free Phạm nói với đài VOA: “Tất cả các tiệm nail châu Á mà tôi biết đều là của người Việt và tôi nhận thấy chưa có phương tiện truyền thông nào để cập tới hiện tượng này. Điều đó khiến tôi tò mò muốn tìm hiểu và đưa vào thể loại phim tài liệu. Và khi tôi bắt đầu tìm tòi thì càng có nhiều cung bậc thú vị được ghi nhận trong phim”.
Phim bắt đầu từ chỗ phải bắt đầu: Nữ minh tinh Tippi Hedren và 20 người Việt làm nail tiên phong. Họ đã có một cuộc hội ngộ sau 40 năm. Bà Tippi, nay đã vào độ cửu tuần, xúc động nói: “Tôi yêu mến những người phụ nữ này, cho nên tôi ước muốn điều gì đó thật tốt đẹp sẽ đến với họ, vì họ đã trắng tay khi tới tỵ nạn tại Mỹ. Một số người mất toàn bộ gia đình cũng như mọi của cải tài sản họ có ở Việt Nam: nhà cửa, công việc, bạn bè, mọi thứ đã mất hết. Họ thậm chí mất cả đất nước của họ”.
“Nail It” gồm những cuộc phỏng vấn các người làm nail. Có những gia đình trải qua ba thế hệ làm nail. Đây là một nghề không cần thông thạo tiếng Anh, không cần trình độ học vấn cao nhưng rất dễ kiếm tiền. Anh Kevin Saint Phạm, một chủ tiệm nail ở California trả lời phỏng vấn: “Thật ra tôi đến với nghề này rất tình cờ. Tôi là một kỹ sư bị cho nghỉ việc. Gia đình bên vợ tôi kêu tôi đi học lấy bằng làm nail. Vậy là tôi bắt đầu, nay đã theo nghề hơn 30 năm rồi.”
Đạo diễn Adele Free Phạm cùng đoàn làm phim đã tới nhiều tiểu bang trên khắp nước Mỹ để nói phỏng vấn những người làm nail. Bà cho biết: “Khám phá những cung bậc mà các nhóm người khác nhau cùng tương tác với nhau là một điều hết sức quan trọng. Và chính cái tiệm nail là một không gian như vậy. Tại đây, tôi đã khai thác cảnh trò chuyện thân tình của các phụ nữ di dân gốc Á với các phụ nữ da màu và các sắc dân khác. Sau hơn 40 năm làm việc trong tiệm nail họ vó thể trò chuyện với khách hàng, kết bạn với biết bao nhiêu người, thử hỏi sự ảnh hưởng của họ đến xã hội Mỹ lớn như thế nào”.
Tuy nhiên, nhiều người vẫn có định kiến với nghề nail. Đạo diễn Adela kể lại một chuyện: khi cô mang phim “Nailed It” tới trình chiếu tại Đại học San Diego, cô cần sự hỗ trợ của các sinh viên Việt đang theo học tại đây. Một số không muốn tham gia vì họ không muốn “dính” tới nghề nail. Cô thất vọng: “Vì họ có học vị tiến sĩ, họ thuộc đẳng cấp khác.”
Nghề nail là một nghề hái ra tiền, nhất là những chủ tiệm nail. Dĩ nhiên không phải ai cũng tỷ phú như anh Chalie Tôn Quý nhưng bảo đảm họ có một cuộc sống thoải mái dễ chịu về mặt tài chánh. Nhưng chẳng có chuyện gì trên đời này không có mặt nọ mặt kia. Nghề làm nail được về mặt tài chánh nhưng phải đối mặt với các loại hóa chất mỗi ngày. Đây là những sát thủ thầm lặng. Bệnh đường hô hấp hoặc tệ hơn, bệnh ung thư luôn rình rập làm nguy hiểm tới tính mạng. Năm 2007, báo Times đã gọi nghề nail là một trong những nghề tệ hại nhất ở Mỹ vì những sản phẩm hóa chất được dùng trong tiệm. Những thợ nail đã phải hít những hóa chất này liên tục trong 8 tiếng hay thậm chí tới 14 tiếng hoặc nhiều hơn mỗi ngày.
Đại học University of Massachusetts ở Boston đã làm một cuộc nghiên cứu đi tới kết luận là những người thợ nail thường mắc các chứng bệnh như khó thở, nhức đầu, ngứa ngáy, đau nhức các khớp xương, gân hay bắp thịt. Tạp chí American Journal of Epidemiology đã đăng một báo cáo y tế sau một nghiên cứu được thực hiện vào ngày 21 Tháng Năm 2010. Trong 325,228 thợ nail có bằng cấp, đã có 9,044 trường hợp bị ung thư. Tỷ lệ là 0.87%. Tỷ lệ ung thư phổi là 1.21% trên tổng số hành nghề.
Các cụ đã ngôn: Sinh nghề tử nghiệp. Nghề nào cũng là nghiệp cả. Thôi thì đành nhắm mắt cho qua. Chẳng lẽ khoanh tay chịu đói…