Văn hóa và tôn giáo của người Việt qua việc xây dựng tượng đài

Giáo Sư Trần Văn Chi

Tượng là một tác phẩm điêu khắc nhằm thay thế một cách đại diện một người, một con vật, hoặc một sự kiện, thông thường thực hiện ở kích thước thật hoặc có thể lớn hơn.

Xét về mặt lịch sử văn hóa, Việt Nam không hề có truyền thống xây tượng đài.

Điêu khắc xuất hiện sớm trong các nền văn minh lớn như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Trung Quốc, Hy Lạp, La Mã. Từ thời cổ đại, nhà nước hoặc tôn giáo thường đứng ra huy động nhân công tận dụng hết năng lực tối đa của mọi nghệ nhân, nghệ sĩ, nên điêu khắc có bước phát triển nhảy vọt, dựng được những pho tượng kỳ vĩ trong lịch sử nhân loại.

Hầu hết các tác phẩm nghệ thuật điêu khắc mà con người chiêm ngưỡng đều được thể hiện hình tượng tròn, đòi hỏi sự hoàn thiện ở mọi góc cạnh. Tuy nhiên, cũng có một thể loại điêu khắc khác, đó là phù điêu, một góc nhìn dành cho người thưởng thức. 

Lịch sử điêu khắc tượng của người Việt Nam

Điêu khắc Việt Nam xuất hiện trong các nền văn hóa khảo cổ như Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn ở miền Bắc, Sa Huỳnh ở miền Trung, hay Óc Eo ở miền Nam, thường là những bức tượng cỡ rất nhỏ bằng đá, đất nung, và đồng.

Hơn 1,000 năm Bắc Thuộc làm gián đoạn tiến trình nghệ thuật Việt nói chung và điêu khắc Việt nói riêng trên địa bàn miền Bắc Việt Nam.

Trong khi đó, điêu khắc vẫn tiếp tục phát triển ở miền Trung với Champa, Phù Nam rồi Chân Lạp. Cho đến kỷ nguyên độc lập kể từ các triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý cho tới Lê, Trịnh, và Nguyễn, ngành nghề điêu khắc mới bắt đầu bền vững, lan tỏa và vươn tới đỉnh cao điêu khắc tượng cổ điển của dân tộc.

Thời Pháp thuộc và VNCH để lại di sản tượng đài ở Sài Gòn phong phú nhứt lịch sử.

Pháp xây dựng những tượng đài của các nhân vật lịch sử người Pháp nổi bật trong giai đoạn Sài Gòn là xứ thuộc địa Cochichine, bao gồm Việt-Miên-Lào tại Đông Dương.

Sang đến giai đoạn miền Nam trở thành một quốc gia, việc xây dựng những bức tượng kỷ niệm khắp các điểm nổi bật ở thủ đô Sài Gòn được nội các của Thủ Tướng Nguyễn Cao Kỳ thực hiện trên một quy mô lớn.

Đó là những bức tượng An Dương Vương (Thánh Tổ Pháo Binh), được đặt tại công trường Diên Hồng, trước Thượng Viện, bến Chương Dương. Tượng Phù Đổng Thiên Vương (Thánh Tổ Thiết Giáp), nằm tại bùng binh Ngã Sáu Sài Gòn. Tượng Phan Đình Phùng (Thánh Tổ Quân Cụ), tọa lạc trước bưu điện Chợ Lớn. Tượng Trần Hưng Đạo (Thánh Tổ Hải Quân), tại công trường Mê Linh, bến Bạch Đằng… Riêng bức tượng quen thuộc với người Sài Gòn (vì nằm ngay trung tâm Quận 1), tượng Trần Nguyên Hãn (Thánh Tổ Truyền tin), tại bùng binh Quách Thị Trang, trước cửa chợ Bến Thành, vừa bị di dời cách đây không lâu.

Bên cạnh những danh nhân lịch sử, các binh chủng, còn có tượng đài kỷ niệm như tượng Thủy Quân Lục Chiến trước tòa nhà Hạ Viện (nay là Nhà Hát Lớn). Thiên Sứ Micae (Thánh Tổ Nhảy Dù) tọa lạc gần bệnh viện Sùng Chính, quận 5. Biệt Động Quân có tượng ba người lính tại ngã sáu Lý Thái Tổ. “Tổ Quốc Không Gian” của Không Quân tọa lạc trước mặt Tòa Đô Chánh.  

Việt Nam không có truyền thống dựng tượng 

Xét về mặt lịch sử văn hóa, Việt Nam không hề có truyền thống về tượng đài.

Tồ tiên người Việt tưởng niệm các chiến công oanh liệt và các nhân vật lịch sử mà họ biết ơn bằng đền miếu khiêm nhường và nghi lễ thờ cúng, và diễn tích bằng các lễ hội.

Ở Việt Nam xưa các bức tượng tương lớn nhất là tượng mang tính tôn giáo như tượng Huyền Thiên Trấn Vũ bằng đồng ở Quán Thánh (Hà Nội), hoặc các tượng hộ pháp trong các chùa lớn.

Các bậc đế vương hay anh hùng hào kiệt trong lịch sử Việt Nam như Phùng Hưng, Ngô Quyền, Lê Lợi, Lê Thánh Tông, Quang Trung…được tưởng nhớ chỉ bằng những ngôi đền quy mô vừa phải, rất ít khi có tượng thờ.

Do vậy tượng thờ của người Việt và tượng đài theo kiểu Tây Phương cho thấy rõ sự đối lập giữa hai nền văn hóa

Tượng thờ nhỏ bé, để trong nhà và trên bệ thờ khiêm nhường, trong khi tượng đài dựng trên khoảnh đất rộng trên bệ cao. 

Chuyện tượng đài ở Việt Nam ngày nay

Khoảng hai thập niên trở lại đây, tượng đài trong nước là một vấn đề nhức nhối cho CSVN. Các tỉnh khắp cả nước đua nhau đòi xây tượng đài như một cơn bệnh dịch…

Ban xây dựng có sáng kiến trịnh trọng, thỉnh lư hương đặt đằng trước, để người dân thực hiện nghi lễ. Trong khi đó, tượng đài không có lư hương, mà chỉ tưởng niệm bằng cách đặt hoa. Gần đây, thấy không có lư hương thì không thiêng nên các loại tượng đài tưởng niệm đều có lư hương.

Tượng đài ở Việt Nam không nằm ở văn hóa hay nghệ thuật điêu khắc mà nằm ở lý do chính trị và kinh tế.

Ai cũng biết đề xuất làm tượng đài là UBND tỉnh hoặc huyện. Và đề án bao giờ cũng nhấn mạnh đến truyền thống yêu nước và cách mạng. Nếu ai bác bỏ thì sẽ phạm vào điều thiêng liêng kia.

Dự toán lúc nào củng sẽ nâng giá lên khoảng 10 đến 100 % giá trị thực.

Tham nhũng xung quanh tượng đài còn thể hiện ở việc thu hồi đất, giải phóng mặt bằng, vì tượng đài nào cũng cần mặt bằng lớn và ở những vị trí đẹp nhất. Ví dụ diện tích đất cần thu hồi để làm tượng đài Tập Kết ở Sầm Sơn là 38,000 m2 thì mới biết số tiền bỏ ra là lớn đến nhường nào!

Tượng đài quả là những dự án ăn xổi, rất hình thức, đua đòi giữa các địa phương nhằm kéo ngân sách về địa phương, từ đó chia nhau xà xẻo bỏ túi.

Từ đó, xem khắp hệ thống các tượng đài khắp Việt Nam  giống như một bảo tàng lưu giữ các phế phẩm, kém chất lượng, và què quặt về thẩm mỹ. Báo chí và dư luận đã từng lên tiếng rất nhiều nhưng xem ra đây là món lợi nên rất khó ngăn chặn. [đ.d.]